Нясвіжскія навіны 50 крывавых дзён і начэй… 50 сутак гінулі людзі, гарэлі будынкі і ваенная тэхніка… 1943 год. 5 ліпеня — 23 жніўня. Курская бітва. Яна праходзіла на тэрыторыі сучасных Курскай, Арлоўскай, Белгародскай, Бранскай і Калужскай абласцей Расіі, Харкаўскай і Сумскай абласцей Украіны і стала адной з вырашальных вайсковых аперацый
у Вялікай Айчыннай вайне.
Летам 1943-га нямецка-фашысцкае камандаванне падрыхтавала аперацыю “Цытадэль” — наступленне на Курскі выступ як рэванш пасля паражэння ў Сталінградскай бітве (1942-1943 гг.). На лініі Харкаў — Арол было сканцэнтравана 50 нямецкіх дывізій (больш 900 тысяч чалавек, да 2,7 тыс. танкаў і штурмавых гармат, каля 10 тыс. іншых гармат і мінамётаў, больш 2 тыс. самалётаў). Сюды кінулі элітныя сілы вермахта.
Іменна дата 23 жніўня лічыцца днём заканчэння Курскай бітвы. Падчас яе гітлераўцы страцілі каля 30 дывізій.
Савецкая абарона была эшаланіраваная, глыбінёй да 300 метраў. Трымалі яе войскі Цэнтральнага і Варонежскага франтоў. А гэта — больш за 1,3 млн чалавек, каля 20 тыс. гармат і мінамётаў, больш за 3,4 тыс. танкаў і самаходных гармат, каля 2,2 тыс. самалётаў. У іх тыле ў рэзерве знаходзіўся Сцяпны фронт. Для контрнаступлення былі падрыхтаваны Заходні і Бранскі франты, а таксама 57-я армія Паўднёва-Заходняга фронту. Дзейнасць іх каардынавалі Маршалы Савецкага Саюза Жукаў і Васілеўскі.
Раніцай 5 ліпеня савецкая артылерыя нанесла апераджальны ўдар па варожых пазіцыях. А нямецкія групоўкі пачалі наступленне на Курск з раёнаў Арла і Белгарада. На Арлоўскім напрамку каля сяла Поныры вораг уклініўся ў савецкую абарону на 10 — 12 км, на Белгародскім напрамку каля сяла Прохараўка — на 35 км. Пад Прохараўкай пасля 8-дзённых малавыніковых атак нямецка-фашысцкія войскі перайшлі да абароны. А савецкія — да контрнаступлення. 12 ліпеня яго пачалі войскі Заходняга і Бранскага франтоў. У гэты дзень пад Прохараўкай адбылася самая буйная ў другой сусветнай вайне сустрэчная танкавая бітва. У ёй з двух бакоў удзельнічала да 1200 танкаў і самаходных гармат. Бітва завяршылася паражэннем фашысцкай групоўкі. А савецкія часці 5 ліпеня пачалі Арлоўскую стратэгічную аперацыю пад кодавай назвай “Кутузаў”. 5 жніўня былі вызвалены Арол і Белгарад, 23 жніўня — Харкаў.
А ў тыле ворага беларускія партызаны правялі аперацыю “Рэйкавая вайна”. Толькі ў ліпені яны пусцілі пад адхон 761 варожы эшалон. Сваімі дзеяннямі народныя мсціўцы скавалі перавозкі праціўніка і адцягнулі на сябе каля 80 тысяч яго вайскоўцаў.
Курская бітва завяршыла карэнны пералом у ходзе вайны, стварыла ўсе ўмовы для пераходу савецкіх войскаў да агульнага наступлення.
Паражэнне Германіі на Курскай дузе вымусіла яе перайсці да абароны на ўсіх тэатрах Другой сусветнай вайны.
Абмяркоўваючы нядаўна тэму гэтай грандыёзнай бойні, эксперты назвалі дзень 5 ліпеня 1943 года пачаткам канца вермахта.
Перамога ў Курскай бітве наблізіла пачатак вызвалення Беларусі. Першы яе населены пункт — г.п. Камарын Брагінскага раёна — быў пазбаўлены ад іга акупантаў 23 верасня 1943 года.
У сваім загадзе аб прывядзенні аперацыі “Цыта- дэль” ад 15 красавіка 1943 г. Гітлер пісаў: “Перамога пад Курскам павінна паслужыць факелам для ўсяго свету”. Паслужыла… Яскравым сведчаннем непераможнасці Чырвонай Арміі. І прысудам акупантам: хто прый-дзе на нашу зямлю з мячом, ад мяча і загіне.
Савецкія воіны праяўлялі беспрыкладную мужнасць у баях, здзяйсняючы подзвігі. Старшы лейтэнант Гаравец, намеснік камандзіра эскадрыллі знішчальнага авіяпалка, 6 ліпеня ўступіў у бой з групай з 20 варожых бамбардзіроўшчыкаў і знішчальнікаў іх прыкрыцця. У гэтым баі ён збіў 9 варо- жных самалётаў і геройскі загінуў. Аляксандр Гаравец — адзіны ў свеце лётчык, які ў адной паветранай схватцы знішчыў столькі самалётаў праціўніка.
А ў азнаменаванне перамогі пад Арлом і Белградам у Маскве ўпершыню з пачатку Вялікай Айчыннай вайны 5 жніўня 1943 года быў дадзены артылерыйскі салют у 12 залпаў са 124 гармат.
Удзел у Курскай бітве бралі многія ўраджэнцы і жыхары Нясвіжскага раёна. Бясстрашныя воіны, яны праявілі неацэнны патрыятызм, каб выйсці пераможцамі. Так, 18-гадовым юнаком трапіў у мінамётны батальён Віктар Мікалаевіч Шынгель з вёскі Быхаўшчына. Служыў у 106-й Забайкальскай стралковай дывізіі. На Курска-Арлоўскай дузе знахо- дзіўся ў самым пекле бою. Ветэран пазней успамінаў: “Немцы шалёна супраціўляліся. Здаецца, гарэ-лі зямля і неба. Вораг яшчэ быў моцны. Са 180 чалавек у нашым батальёне засталіся толькі 18. Ніколі не забыць, як на чыгуначнай станцыі Міхайлаўка, недалёка ад Курска, вызвалілі сотні мірных жыхароў, якіх немцы хацелі вывезці ў Германію. Людзі плакалі ад шчасця…”.
А Яўген Мікалаевіч Гурбан з Юшавічаў у 1941-42 гг. абараняў Маскву, затым трапіў на Курскую бітву. Пад Прохараўкай быў паранены. Пасля шпіталю сяржант яшчэ паваяваў, дайшоў да Берліна.
Праз жорсткія выпрабаванні прайшоў і несвіжанін Мікалай Сяргеевіч Кірэеў, ураджэнец Сталінградскай вобласці. Першае баявое хрышчэнне атрымаў на арлоўскай зямлі. “Там была страшная бітва — лоб у лоб. Нашы БТ-26 гарэлі ад удараў снарадамі: была слабая браня, — апавядаў ветэран. — Мой танк ахоплены агнём. Я ледзь вынырнуў з люка, дапоўз да кустоў. Выжыў, а трое маіх сяброў загінулі. Успамінаю танкавы бой, як кашмарны сон.”
“Пад Прохараўкай на 1 квадратны кіламетр прыпадала 368 танкаў з аднаго і другога боку”, — дапоўніў карціну несвіжанін Валянцін Васільевіч Макараў, ураджэнец Растоўскай вобласці. Ён спачатку абараняў Сталінград. Пасля цяжкага ранення і выздараўлення ў шпіталі трапіў на Прохараўскі плацдарм.
Там жа ваявалі несвіжане Зоя Аляксандраўна Мікрукова — у палку паветранага нагляду, апавяшчэння і сувязі; Ула-дзімір Іванавіч Лапчык, разведчык, ураджэнец Віцебшчыны; Андрэй Мікалаевіч Пакусін, ураджэнец Омска. Першага жніўня раненне на Курскай дузе атрымаў Генадзь Юльянавіч Герман, ураджэнец Капыльскага раёна, у пасляваенны час — настаўнік Затур’янскай васьмігодкі.
А Самуіл Парфёнавіч Емяльянаў быў адным з тых беларускіх партызанаў, што арганізавалі для ворага рэйкавую вайну на тэрыторыі Любаншчыны. Толькі за лета 1943 г. з яго ўдзелам пад адхон між станцыямі Урэчча і Старыя Дарогі было пушчана 27 нямецкіх паяздоў з жывой сілай і тэхнікай, што адпраўляліся на фронт. Але не дайшлі да яго, дзякуючы адвазе народных мсціўцаў.
У спісе воінаў-землякоў, што загінулі падчас Вялікай Айчыннай вайны, змешчаным у кнізе “Памяць”, я адшукала прозвішчы двух салдат, чыё жыццё абарвалася
ў жорсткай Курскай бітве. Гэта — Вікенцій Міхайлавіч Кухта з Цякалаўшчыны, 1919 года нараджэння, малодшы сяржант, загінуў пад Арлом26 ж ніўня 1943 года. І яго равеснік Ягор Кандратавіч Іваноўскі з Грускова, сяржант, загінуў 29 ліпеня 1943 года таксама на Арлоўшчыне.
Магчыма, хтосьці яшчэ застаўся навекі ў рускай зямлі, цаной свайго жыцця наблізіўшы перамогу — у спісе вельмі шмат тых, хто прапаў без вестак. Ды і мабілізоўваліся нашы землякі ў большасці пасля вызвалення Беларусі ад акупантаў. Яны перамаглі ў той жорсткай вайне, бо вызвалялі родную, савецкую зямлю. Мы бу- дзем памятаць усіх мужных патрыётаў, дзякуючы якім жывём на свабоднай зямлі.
На месцы Курскай бітвы, у Поныраўскім раёне, ствараецца аднайменны мемарыяльны комплекс. Вось якім бачаць яго аўтары, скульптар Андрэй Караб- цоў і архітэктар Канстанцін Фамін: салдат, які неймавернымі намаганнямі расцягвае рукамі два танкавыя кліны. Скульптура салдата вышынёй дзесяць метраў будзе выканана з бронзы, а “нямецкія атакі” са сталі. Ідэя — адлюстраваць процістаянне чалавека і металу.
Нагадаю: маладыя таленавітыя расійскія майстры сталі лаўрэатамі прэміі Саюзнай дзяржавы ў вобласці літаратуры і мастац-тва за 2021-2022 гады за Ржэўскі мемарыял Савецкаму салдату.
Першую чаргу комплексу “Курская бітва” адкрылі да 80-годдзя перамогі ў ёй. Другую чаргу плануюць да 80-годдзя Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне, якое мы ўсе разам адсвяткуем у 2025 годзе.
Валерыя КОБАЗЕВА.
