Нясвіжскія навіны Бывае, у размовах аб тым, як у пачатку 1990-х гадоў, пасля развалу СССР, цяжка жылося людзям, калектывам,
прадпрыемствам, часам чую процілеглае меркаванне.
Адной знаёмай бацькі накрылі шыкоўны вясельны стол, бо мелі багатую жыўнасць на падворку. Другая ў той час таксама замуж выходзіла, і пачастунак на вяселлі быў, кажа, добрым, значыць, робіць выснову, жылося нядрэнна. Праўда, яна ж адначасова насуперак свайму першаму меркаванню ўспамінае пра салігорскіх шахцёраў, якія ішлі ў Мінск, патрабуючы зарплату.
Дык якімі яны былі, тыя “ліхія” 90-я? Пачытала Нясвіжскую раённую газету “Чырвоны сцяг” за 1991 год. Ніжэй прывяду некаторыя факты з эканамічнага жыцця раёна ў той час. Былі, вядома, і пазітыўныя моманты, але сёння мы — пра тое, што так балюча ўдарыла па бюджэце раёна, кашальку грамадзян і іх лёсах.
Калі ёсць хлеб на стале — ёсць і жыццё. А вось з хлебам у тыя часы не ўсё складвалася добра. Чытаю: у красавіку на Нясвіжскім хлебазаводзе выпечана 500 тон прадукцыі, што на 114 тон меней за красавік 1990-га. Да верасня колькасць прастояў на гэтым прадпрыемстве ўзрасла, як і на Сноўскім крухмальным заводзе, на Гарадзейскім цукровым камбінаце.
У снежні 1991-га Нясвіжскі хлебазавод забіў трывогу: на апошнія сем дзён месяца мукі можа не хапіць.
Спажыўцам штодзённа пачалі адпраўляць 21 тону вырабаў замест ранейшых 25-і. У магазінах па хлеб — чэргі. Як і па ўсё астатняе.
У дні прывозу мяса і мясапрадуктаў іх расхоплівалі ўмомант. Свабодна можна было купіць толькі сала. У меню школьнікаў з мясных прадуктаў у большасці — ялавічына і птушка. Амаль адсутнічалі свініна і рыба. Не было аўсяных круп і гароху. Забяспечваць разнастайнасць у харчаванні пры татальным дэфіцыце было цяжка. З другога боку, рост цэн на прадукты выклікаў скарачэнне продажу ў прадпрыемствах грамадскага харчавання. Замест ранейшых 40 тон мясапрадуктаў у месяц пачалі рэалізоўваць 10 тон.
У снежні, калі дзеці жывуць у чаканні навагодніх цудаў і падарункаў, у гандлёвай сетцы з цукерак у наяўнасці былі толькі карамель і ірыскі, на 15 тысяч падарункаў коштам 3 рублі кожны. А прафсаюзы хацелі б набыць прыгожыя і смачныя наборы па 10 — 15 рублёў. Толькі кандытарскія фабрыкі “Камунарка” і “Спартак” працавалі з перабоямі…
Статыстычныя даныя па выніках работы раёна за 9 месяцаў 1991 г. сведчаць аб наступным. Агульны аб’ём вытворчасці прамысловай прадукцыі знізіўся на 6 %. Недаатрымана 876 т сухога крухмалу, 1578 т цукру-пяску, 602 т ільновалакна, 9423 т паліўных брыкетаў, 25 т жывой рыбы. Тавараў народнага спажывання выпу- шчана на 4 % меней, чым за 9 меся-цаў 1990 г. Тэмп росту прадукцыйнасці працы склаў толькі 95,6 %. Не лепш складваліся справы і ў сельскай гаспадарцы. Збожжа з гектара было сабрана 39,2 ц (мінус 2 ц). Малака ад адной каровы надаілі 3003 кг (мінус 306 кг).
Знізілася пагалоўе жывёлы. Валавая прывага буйной рагатай жывёлы зменшылася на 6 %, свіней — на 9 %. Продаж дзяржаве малака і мяса — адпаведна на 10 % і 7 %. Дыспарытэт цэн стварыў сельгаспрадпрыемствам проста крытычнае становішча. Калі раней капітальны рамонт грузавой аўтамашыны абыходзіўся калгасу 950 — 1000 рублёў, то стаў каштаваць 2600 — 2800. Больш чым у 2 разы падаражэла цэгла. Дадатковыя фінансы дзяржавы, што выдзяляліся на малако і мяса, расходаў не пакрывалі.
Працавітыя беларусы трымалі свойскую жывёлу і птушку. Малако прадавалі дзяржаве. Яго атаварвалі камбікормам. Але… Па-першае, апошні значна вырас у цане. Па-другое, у 1991-м здатчыкі атрымалі яго толькі за 1989 год.
Спецыялісты падлічвалі, колькі збожжа трэба купіць за мяжой у 1992 г.
Па заходнім узоры ўлады рэспуб- лікі рабілі стаўку на новыя формы гаспадарання на зямлі, на яе прыватызацыю. Але многія кіраўнікі на месцах, цвяроза ўзважваючы сітуацыю, разумелі: распусціўшы ў адзін момант калгасы і саўгасы, можна наогул застацца без хлеба. Ва ўсякім разе, у нашым раёне толькі 20 чалавек выказалі жаданне ўзяць у асабістае карыстанне па гектары зямлі.
Напрыканцы другой дэкады снежня 1991-га года ў раёне заставалася запасаў бензіну на тры дні. Давялося скараціць выхад аўтамашын на лінію. Напрыклад, у “Водаканале” з 10-і машын запраўлялі адну. Не запраўлялі асабісты і транзітны транспарт.
Няпростая сітуацыя складвалася ў будаўнічай галіне. Тэмп росту асваення капітальных укладанняў за 9 месяцаў склаў толькі 98 %. У снежні паўстала пытанне аб скарачэнні работнікаў у ПМК-218. Прычына — адсутнасць будматэрыялаў. Для нармальнай работы ў дзень было неабходна 20 тысяч штук цэглы, на год — 5 млн. Пастаўшчыкі не далі 500 тысяч цаглін. А ў пастаўках цэменту адмовілі, папярэдзілі, што на 1992-і год ПМК-218 будзе забяспечана матэрыяльнымі рэсурсамі на 50 — 60 % у параўнанні з 1991-м.
Заканчваўся год, але яшчэ не быў заключаны ні адзін дагавор на наступны год на пастаўку сыравіны і матэрыялаў Нясвіжскай швейнай фабрыцы. Пастаўшчыкі — ва Украіне, Расіі, Малдове — не спяшаліся, чакалі свабодных, рынкавых цэн.
Нясвіжскі завод медпрэпаратаў меў дагэтуль шмат партнёраў, з якімі працаваў па прамых сувязях. Апошнія не толькі былі парушаны з распадам Савецкага Саюза, яны “разарваны, заблытаны так, што няма ніякай упэўненасці ў заўтрашнім дні”, як сказаў кіраўнік прадпрыемства.
Адны чакалі свабодных цэн. Другія манапольна іх узвінчвалі.
Значна падаражэлі паслугі. Напрыклад, дастаўка паліва, распілоўка дроў для насельніцтва — на 70%.
Пра чэргі ў магазінах прадстаўнікі старэйшага пакалення памятаюць: неймавернае чаканне, штурханіна, сваркі, слёзы. У гархарчпрамгандлі таварных запасаў было менш нарматываў на 1682 тыс. руб., у райспажыўтаварыстве — на 2034 тыс. руб. У першай гандлёвай сетцы трыкатажных вырабаў было меней на 59 %, адзення і бялізны — на 47 %, абутку — на 49 %. Недаатрымана 16 халадзільнікаў, 25 пральных машын, 177 пыласосаў, 734 прасы, 80 веласіпедаў, 97 магнітафонаў. Фонды гандлю былі ўрэзаны, бо 42 % прадпрыемстваў Беларусі, якія выраблялі тавары народнага спажывання, знізілі іх выпуск.
Дарэчы, да тэмы “Гарызонта” нядаўна звярталіся журналіс- ты газеты “СБ. Беларусь сегодня”. Успомнілі 1996 год: завод быў неплацежаздольны, не меў абаротных сродкаў і іх крыніц, не мог вярнуць даўгі, над многімі павісла пагроза звальнення. Зарплата нізкая, ды і тую месяцамі не выплач-валі, замест грошай выдавалі чэкі — папяровыя абавязацельствы. У маі прадпрыемства наведаў Прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка. Да яго з плачам падышла работніца, схапіла за рукі і прасіла: “Ну хаця б дзесяць долараў зарплата… Дапамажыце”. Да такога стану давялі беларусаў прыхільнікі ліберальна-рынкавай эканомікі, так навучылі іх заходнія куратары, ладзячы скокі на касцях Савецкага Саюза.
Не зусім задавальняў лю- дзей продаж па талонах, хоць яны ў той складанай сітуацыі сталі хоць якім выхадам. Вось што гаварыў удзельнік Грамадзянскай і Вялікай Айчыннай войнаў Міхаіл Іосіфавіч Галаўко з Копцеўшчыны:
“У магазін пойдзеш — пуста. Гэта ж смех: даюць па талоне 300 грамаў макаронаў і кіло мукі на месяц. Добра, што бульба свая ды парасё сяк-так выгадуеш”.
На адзін талон давалі шэсць пачак цыгарэт — заядлым курыльшчыкам гэтага таксама было мала. Талоны на цукар, віна-га- рэлачныя вырабы, алей падраб-лялі, і гэтых тавараў не хапала на ўсіх. Давялося пераходзіць на продаж па спісах, з прад’яўленнем пасведчання асобы, з роспісам у ведамасці.
Пры такім дэфіцыце і ажыятажы мелі месцы розныя непрыгожыя ўчынкі і прамыя парушэнні: падтасоўкі спісаў пакупнікоў, махінацыі, падседжванні, махлярства, падман. Шмат тавараў вывозілася ў Польшчу — людзі зараблялі на розніцы пры абмене грошай. Так, работнік фермы не мог купіць гумавых ботаў, каб у восеньскую слоту хадзіць на працу. Другі ж чалавек, які меў такую магчымасць, за дзве пары ботаў прывозіў з Польшчы джынсавы касцюм. “А калі хамут ці паліўную помпу панам завязеш, дык наогул азалацішся”, — расказваў несвіжанін.
За тыдзень да Новага года беларускі народ папярэдзілі: з першага студзеня 1992 г. будуць лібералізаваны цэны. У магазінах ялавічына падаражэе ў 6,5 раза, свініна — у 7,6, бараніна — у 9,2, птушка — у 4,8, яйкі — у 2,7, каўбаса вараная — у 5,8 раза. Зарплата вырасце ў… 2 разы.
А ў навагоднім нумары “раёнкі” побач з іншымі публікацыямі быў змешчаны верш няштатнай аўтаркі Яніны Сырыцы:
Куды дзяваліся з паліцаў
Цвікі, абутак, каўбаса?
Я не кажу пра паляндвіцы.
Куды дзявалася хамса?
Вось так жылі.
Мае суразмоўцы, пра якіх упаміналася ў пачатку артыкула, у той час былі маладымі дзяўчаткамі. Прыгожымі, закаханымі, шчаслівымі. Іх любячыя бацькі ўсё зрабілі, каб святочныя сталы ламаліся ад ежы і напояў. Толькі не ўсе беларусы мелі такую магчымасць. Але юная летуценнасць, узнёсласць, эйфарыя не дазволілі ўнікнуць у глыбіню праблем цэлага народа. Да іх дзяўчатам справы не было. І цяпер некаторыя не ўмеюць зрабіць параўнання: як было і як стала, і дзякуючы якой палітыцы сваёй дзяржавы сёння магазіны запоўнены таварамі, ёсць работа, зарплата, вучоба, пенсія, розныя дапамогі. Ёсць і яшчэ адна катэгорыя грамадзян: захапіўшыся крытыкай стану спраў у 90-х, калі “ўсё было кепска”, яны так і засталіся ў тым часе, незадаволенае бурчэнне стала сэнсам іх жыцця. А дарэмна. Пакуль жыццё мірнае — проста радуйцеся яму.
Алена КАНДРАТОВІЧ, жыхарка г. Нясвіжа:
— Як пяецца ў песні, хлеб усяму галава. З яго і пачну сваю экскурсію па гандлё- вых кропках горада. Хлеба і хлебабулачных вырабаў хапае ўсюды, на любы смак і густ. На вырабы Нясвіжскага хлебазавода можна нават кароткую характарыстыку прачытаць — адпаведны аркуш прымацаваны да паліцы: што можна ўзяць для здаровага харчавання, а што — больш лячэбнае, для дыябетыкаў.
Мяснога таксама ўдосталь. Прыгатаванае, паўфабрыкаты, проста разруб. Паляндвіцы, пра адсутнасць якіх у 1991-м пісалі ў “Чырвоным сцягу”, ляжаць на выбар: сырыя, сыравяленыя, сыравэнджаныя, балык. Ёсць курыца і мяса індычкі, свініна і ялавічына, розныя субпрадукты, каўбасы. Рыба.
Застаўлены паліцы малочнымі прадуктамі. У адным з магазінаў райцэнтра я толькі масла жывёльнага налічыла восем найменняў. А колькі розных сыроў, сыркоў, ёгуртна-дэсертных вырабаў! У лютым чытала ў газеце, што Беларусь займае трэцяе месца ў свеце па экспарце жывёльнага масла (пасля Новай Зеландыі і ЕС), малочнай сыроваткі сухой (пасля ЕС і ЗША), малака згушчонага (пасля ЕС і Малайзіі), чацвёртае месца па экспарце сыру (пасля ЕС, ЗША і Новай Зеландыі), пятае месца па экспарце сухога абястлушчанага малака (пасля ЕС, ЗША, Новай Зеландыі і Аўстраліі). Беларуская малочная прадукцыя летась пастаўлялася ў 50 краін свету. Мы ўваходзім у топ-15 краін-экспарцёраў мясной прадукцыі. Дастаткова ў нашых магазінах і алею. Сланечнікавы, рапсавы, ільняны, кунжутны, вінаградны, канапляны, з грэцкага арэху і гарбузовых семак. Ні талонаў, ні блату не трэба. Цукерак бяры якіх хочаш і колькі хочаш. Ад дарагіх шакаладных “Беларуская бульба”, “Мішка на паляне”, “Любімая Алёнка”, “Сталічныя” да тых жа карамелек. Шмат шакаладу, розных іншых кандытарскіх вырабаў…
Няма ажыятажу сёння і ў крамах з прамтаварамі. Вось цэлай сцяной у 12 адзінак выстраіліся халадзільнікі беларускага ЗАТ “Атлант”. Коштам ад 900 з хвосцікам да паўтары тысячы рублёў. Ёсць выбар пральных машын, мікрахвалёвак, веласіпедаў, тэлевізараў, посуду, пасцельнай і сталовай бялізны… Магчыма, не ўсіх задавальняе асартымент, не заўсёды зной-дзеш, што хочацца. Тады несвіжане едуць у Баранавічы, у Мінск. Многае можна купіць праз інтэрнэт.
Тамара ПРАЛЬ-ГУЛЬ,
журналіст.
